برندگان تجارت در عصر پاندمی

تجارت کالاهای پزشکی این روزها با توجه به شیوع ویروس کرونا در دنیا، زیر ذره‌بین قرار گرفته است. براساس گزارش تهیه شده از سوی معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران، کل تجارت کالاهای پزشکی که اکنون با نقصان جدی در رابطه با پیشگیری، کنترل، درمان و مراقبت از شیوع ویروس کووید-۱۹ مواجه شده، در سال ۲۰۱۹ حدود ۵۹۷ میلیارد دلار بوده است. طبق گزارش سازمان تجارت جهانی، تجارت کالاهای مزبور حدود ۷/ ۱ درصد از کل تجارت کالایی جهان را تشکیل می‌دهد. ۱۰ اقتصاد بزرگ تامین‌کننده کالاهای پزشکی تقریبا سه چهارم کل صادرات جهانی محصولات پزشکی و ۱۰خریدار بزرگ این محصولات، تقریبا دو سوم از کل واردات جهان را به خود اختصاص داده‌اند. سازمان تجارت جهانی گزارش جدیدی درخصوص تجارت محصولات پزشکی ضروری موردنیاز برای پاسخ جهانی به شیوع ویروس همه‌گیر کووید-۱۹، منتشر کرده است که در آن، جریان تجارت کالاهایی مانند محصولات حفاظت فردی، تجهیزات بیمارستانی و آزمایشگاهی، داروها و فناوری پزشکی بررسی شده است. براساس این گزارش، کشورهای آلمان، سوئیس و ایالات‌متحده آمریکا تامین‌کننده ۳۵ درصد از محصولات پزشکی جهان هستند. همچنین کشورهای چین، آلمان و ایالات‌متحده آمریکا ۴۰ درصد از محصولات حفاظت فردی پزشکی را صادر می‌کنند. ارزش واردات و صادرات محصولات پزشکی جهان درحدود ۲ تریلیون دلار بوده که این رقم شامل تجارت درون منطقه‌ای اتحادیه اروپا نیز می‌شود و حدود ۵ درصد کل تجارت کالایی جهان در سال ۲۰۱۹ را تشکیل می‌دهد. این گزارش می‌افزاید: میانگین ساده تعرفه برخی محصولات پزشکی بسیار بالا است. به‌عنوان مثال، متوسط تعرفه اعمال شده برای صابون دست، ۱۷ درصد بوده و حتی برخی از اعضای سازمان تجارت جهانی تعرفه‌هایی تا ۶۵ درصد هم برای واردات برخی از این محصولات، اعمال می‌کنند. محصولات حفاظت فردی مورد استفاده در مبارزه با کووید-۱۹، دارای نرخ میانگین ساده تعرفه حدود ۵/ ۱۱ درصدی بوده که در بعضی کشورها این رقم به حدود ۲۷ درصد هم می‌رسد. در عین حال، سازمان تجارت جهانی از سه طریق اصلی به آزادسازی تجارت محصولات پزشکی کمک کرده است. نخست اینکه پیگیری نتایج مذاکرات تعرفه‌ای که در زمان آغاز WTO در سال ۱۹۹۵ برنامه‌ریزی شده است. دوم، نیل به توافق چندجانبه در مورد محصولات دارویی (توافق‌نامه فارما) در مذاکرات دور اوروگوئه و چهار مورد بعد از آن. سوم، گسترش توافق نامه فناوری اطلاعات در سال ۲۰۱۵.

تولید و تجارت کالاهای پزشکی

شیوع ویروس همه‌گیر کرونا، توجه تمام دنیا را به تجارت محصولات پزشکی به‌ویژه تجارت در زمینه تجهیزات پیشگیری، آزمایشگاهی و درمانی، معطوف کرده است. این بیماری در کشورها و سرزمین‌های مختلف گسترش یافته، صدها هزار نفر را آلوده کرده و تلفات زیادی به بار آورده است. در این شرایط، دولت‌ها به‌طور قابل ملاحظه‌ای، نسبت به جلوگیری از بیماری همه‌گیر ویروس کووید-۱۹، اقدامات محافظتی انجام می‌دهند و برخی از این اقدامات ممکن است ناخواسته بر جریان مبادله و انتقال کالاهای حساس و ضروری پزشکی در کشورها تاثیر گذارد.  محصولات پزشکی مرتبط با ویروس کووید-۱۹ به چهار گروه تقسیم می‌شوند: «داروهای پزشکی (دارویی)- شامل داروهای تجویز نشده و فله»، «لوازم پزشکی (به مواد مصرفی جهت استفاده در بیمارستان و آزمایشگاه به‌عنوان مثال الکل، سرنگ، گاز و … اطلاق می‌شود)»، «تجهیزات پزشکی و فناوری» و «محصولات حفاظت فردی (ضدعفونی‌کننده، صابون دست، ماسک صورت، عینک محافظ)».

محصولات پزشکی تقریبا ۵ درصد کل تجارت جهانی (واردات و صادرات) را تشکیل می‌دهد؛ بیش از نیمی از واردات محصولات پزشکی متعلق به واردات داروها است. واردات جهانی محصولات پزشکی در سال ۲۰۱۹ در مجموع برابر با ۱۰۱۱ میلیارد دلار بوده است که نسبت به سال ۲۰۱۸ افزایش ۵ درصدی داشته است. تجارت محصولات پزشکی (مجموع صادرات و واردات) حدود ۲ هزار میلیارد دلار بوده و ۵ درصد از کل تجارت کالایی سال ۲۰۱۹ را به خود اختصاص داده است.

بزرگ‌ترین گروه محصولات وارداتی پزشکی متعلق به «داروها» بوده که ۵۶ درصد از ارزش کل واردات محصولات پزشکی جهان را به خود اختصاص داده است. پس از آن «لوازم پزشکی» با سهم ۱۷ درصد در مکان دوم و «تجهیزات پزشکی» و «تجهیزات حفاظت فردی» به ترتیب با ارقام ۱۴ درصد و ۱۳ درصد کمترین سهم را دارند.

واردکنندگان برتر در این حوزه نیز ایالات‌متحده آمریکا، آلمان و چین هستند که ۳۴ درصد از کل واردات کالاهای پزشکی جهان را به خود اختصاص داده‌اند. در طول سه سال گذشته ایالات‌متحده آمریکا، بزرگ‌ترین واردکننده محصولات پزشکی بوده که ۱۹ درصد از کل واردات جهان در سال ۲۰۱۹ را به خود اختصاص داده است. آلمان سهم ۹ درصدی دارد و پس از آن چین و بلژیک با سهم ۶ درصدی قرار دارند. سایر واردکنندگان برتر در میان ۱۰ واردکننده عمده محصولات پزشکی شامل هلند، ژاپن، انگلستان، فرانسه، ایتالیا و سوئیس هستند. از نظر سهم واردات کالاهای پزشکی نسبت به کل واردات هر کشور، واردات کالاهای پزشکی بلژیک و سوئیس حدود ۱۳ درصد از کل واردات آنها را تشکیل می‌دهد. در میان ۱۰ واردکننده برتر، این سهم برای چین کمترین میزان است که کالاهای پزشکی حدود ۳ درصد از کل واردات آن را تشکیل می‌دهد. به جز چین، سهم واردات کالاهای پزشکی از کل واردات کالایی در ۱۰ کشور واردکننده عمده، از رقم متوسط جهانی ۶ درصد، بالاتر است. محصولات حفاظت فردی نیز ۱۳ درصد از واردات پزشکی را به خود اختصاص داده است. ارزش واردات محصولات حفاظت فردی (صابون دست و ضدعفونی‌کننده، ماسک صورت و عینک محافظ) در سال ۲۰۱۹ معادل ۱۳۵ میلیارد دلار بوده است. ایالات‌متحده آمریکا و آلمان در مجموع بیش از ۲۲ درصد از کل واردات جهانی این محصولات را به خود اختصاص داده‌اند.

براساس داده‌های این گزارش، ایالات‌متحده آمریکا و آلمان بزرگ‌ترین شرکای تجاری دوجانبه برای محصولات پزشکی هستند؛ ایالات‌متحده آمریکا و آلمان تامین‌کننده اصلی کالاهای پزشکی وارداتی چین هستند. ایالات‌متحده آمریکا، آلمان و چین به‌طور پیوسته سه واردکننده برتر کالاهای پزشکی طی سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ بودند و رتبه آنها در سه سال گذشته تغییر نکرده است. این سه عضو یک‌سوم واردات جهان در سال ۲۰۱۹ را به خود اختصاص داده‌اند. محصولات پزشکی وارداتی ایالات‌متحده بیشتر از ایرلند، آلمان، سوئیس، چین و مکزیک بوده است. در مجموع، این پنج عضو در حالی بیش از نیمی از کل واردات محصولات پزشکی ایالات‌متحده را به خود اختصاص داده‌اند که ایرلند دارای سهم ۱۷ درصدی از بازار ایالات‌متحده و مکزیک دارای سهم ۶ درصدی است.

آلمان کالاهای پزشکی را بیشتر از کشورهای اروپایی وارد می‌کند و در این میان آمریکا سهم ۱۴ درصدی از بازار وارداتی آلمان دارد. در مجموع پنج شریک برتر تجاری آلمان سهم ۵۴ درصدی از واردات کالاهای پزشکی این کشور را به خود اختصاص داده‌اند. آلمان و ایالات‌متحده آمریکا بزرگ‌ترین مبدا واردات کالاهای پزشکی چین با سهم ۲۰ درصد و ۱۹ درصد هستند. نسبت به سال ۲۰۱۸ که ایالات‌متحده آمریکا بزرگ‌ترین واردکننده کالاهای پزشکی به چین بود، سهم نسبی کشورها تغییر کرده است. چراکه چین در سال ۲۰۱۹ حدود ۱۰ درصد از محصولات دارویی موردنیاز خود را از ژاپن وارد کرده است.

اما در بعد دیگر تجارت کالاهای پزشکی، صادرات قرار دارد. این گزارش نشان می‌دهد آلمان، ایالات‌متحده آمریکا و سوئیس ۳۵ درصد از کل کالاهای پزشکی را در جهان تامین می‌کنند. همچنین ۱۰ صادرکننده برتر تقریبا سه‌چهارم صادرات جهان را به خود اختصاص داده‌اند.

صادرات جهانی محصولات پزشکی در سال ۲۰۱۸ نسبت به سال قبل آن با ۹ درصد افزایش و در سال ۲۰۱۹ با ۶ درصد افزایش همراه بوده و از ۸۵۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۷ به حدود ۸/ ۹۹۵ میلیارد دلار کل صادرات جهان در سال ۲۰۱۹ رسیده است. آلمان در سال ۲۰۱۹ بزرگ‌ترین صادرکننده کالاهای پزشکی جهان با سهم ۱۴ درصد بوده است. ۱۰ صادرکننده برتر کالاهای پزشکی تقریبا سه‌چهارم (۷۴ درصد) صادرات جهان را به خود اختصاص داده‌اند. این درحالی است که ۱۰واردکننده برتر محصولات پزشکی تنها ۶۵ درصد بازار را به خود اختصاص می‌دهند. ایرلند با وجود اینکه جزو ۱۰ واردکننده برتر جهان در زمینه کالاهای پزشکی نبوده، ولی ششمین صادرکننده برتر محصولات پزشکی با سهم ۷ درصدی در صادرات جهان است. صادرات محصولات پزشکی ایرلند و سوئیس به ترتیب با سهم ۳۸ درصد و ۲۹ درصد از کل کالاهای صادراتی آنها بوده که اهمیت این گروه کالاها را در اقتصاد مربوطه نشان می‌دهد. در مقابل، صادرات کالاهای پزشکی در چین کمتر از ۲ درصد بوده است.

۴۰ درصد از صادرات محصولات پزشکی حفاظت فردی توسط سه کشور چین، آلمان و ایالات‌متحده آمریکا انجام می‌شود. کل صادرات محصولات پزشکی حفاظت فردی، از جمله ماسک صورت، صابون دست، ضدعفونی‌کننده‌ها و عینک محافظ، برای دوره زمانی ۲۰۱۹ – ۲۰۱۷ به‌طور میانگین سالانه ۱۳۵ میلیارد دلار ارزش داشته که حدود ۱۷درصد یا ۲۳ میلیارد دلار آن از چین (بزرگ‌ترین صادرکننده آن) و پس از آن آلمان و ایالات‌متحده و صادر شده است. این سه صادرکننده بیش از ۴۰ درصد از صادرات محصولات پزشکی درحوزه حفاظت فردی جهان را تشکیل می‌دهند. چین بزرگ‌ترین صادرکننده ماسک صورت با سهم صادرات ۲۵ درصد است. این کشور در سال ۲۰۱۹ سهم ۲۵ درصدی در صادرات ماسک صورت جهان را به خود اختصاص داده و به همراه آلمان و ایالات‌متحده آمریکا تقریبا نیمی از عرضه ماسک صورت در جهان را در اختیار داشته‌اند.

همچنین سنگاپور، ایالات‌متحده، هلند و چین بیش از نیمی از دستگاه‌های تنفسی مصنوعی در جهان را صادر می‌کنند. دستگاه‌های تنفس، از جمله دستگاه تنفس مصنوعی توسط تعداد کمی از کشورها صادر می‌شود. سهم سنگاپور در صادرات این دستگاه‌ها، ۱۸ درصد بوده و پس از آن ایالات‌متحده آمریکا با سهم ۱۶ درصدی در جایگاه دوم و هلند و چین هر دو با سهم ۱۰ درصدی، رتبه‌های بعدی عرضه‌کنندگان اصلی این محصول را در اختیار دارند.

تعرفه‌های کالاهای پزشکی

آمار تعرفه‌ها نشان می‌دهد میانگین ساده نرخ تعرفه واردات کالاهای پزشکی مربوط به‌ویروس کووید-۱۹، در بین کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی تحت عنوان نرخ تعرفه دولت کامله‌الوداد (میزان نرخ تعرفه‌ای که کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی برای واردات کالا از دیگر اعضای این سازمان به‌صورت مشترک در نظر می‌گیرند) یا اعمالی برای کشورهای عضو این سازمان (MFN)، حدود ۸/ ۴درصد است که این رقم در مقایسه با میانگین ساده نرخ تعرفه اعمال‌شده برای کلیه محصولات غیرکشاورزی (۶/ ۷درصد)، کمتر است.

آمارها نشان می‌دهد بیش از نیمی از اعضای سازمان تجارت جهانی، (۷۰ عضو از ۱۳۴ عضو یا ۵۲ درصد از اعضا) نرخ تعرفه کمتر از ۵ درصد یا کمتر، اعمال می‌کنند. در میان آنها، چهار عضو هیچ تعرفه‌ای را برای محصولات پزشکی اعمال نکرده‌اند که شامل کشورهای هنگ کنگ، ایسلند، ماکائو و سنگاپور هستند. در میان اعضای سازمان تجارت جهانی، ۳۱ عضو (۲۳ درصد) متوسط تعرفه بین صفر تا ۵/ ۲ درصد و ۳۵ عضو (۲۶ درصد) متوسط تعرفه بین ۵/ ۲ تا ۵ درصد را برای واردات کالاهای پزشکی اعمال کرده‌اند.

در چین-جایی که برای اولین بار ویروس کووید-۱۹ کشف شد- میانگین تعرفه MFN برای کالاهای پزشکی، برابر با ۵/ ۴ درصد بوده که کمی پایین‌تر از میانگین جهانی است. کره‌جنوبی (دومین کشور آسیب‌دیده آسیا از نظر تعداد موارد تایید شده مبتلا) متوسط تعرفه ۹/ ۵ درصدی را برای این گروه از کالاها اعمال کرده است. در همین ارتباط، اعضای اتحادیه اروپا تعرفه واردات مشترک را به‌طور متوسط، ۵/ ۱ درصد و سوئیس متوسط تعرفه ۷/ ۰ درصدی را اعمال کرده است. علاوه بر این، ایالات‌متحده آمریکا نیز نرخ تعرفه ۹/ ۰ درصدی را اعمال کرده است. در عین حال، باید به این نکته توجه داشت که میانگین تعرفه کلی گروه‌های محصولات پزشکی از حدود ۱/ ۲ درصد برای داروها تا ۵/ ۱۱ درصد برای محصولات حفاظت فردی متغیر است.

دارو: تعرفه‌های مربوط به واردات داروها ۱/ ۲ درصد و پایین‌تر از سایر محصولات مرتبط بوده است. به دلیل اهمیت این اقلام، متوسط تعرفه اعمالی MFN در داروها در میان گروه‌های مختلف محصولات پزشکی، کمترین میزان (۱/ ۲ درصد) را دارد. بیش از نیمی از اعضا هیچ تعرفه‌ای در مورد داروها ندارند. تعداد ۳۹ عضو تعرفه ۵ درصدی یا پایین‌تر را برای واردات این گروه کالاها اعمال کرده و در میان اعضای سازمان تجارت جهانی، هیچ تعرفه‌ای با نرخ بالاتر از ۱۵ درصد برای واردات داروها اعمال نمی‌شود.

تجهیزات پزشکی: متوسط تعرفه اعمال شده بر تجهیزات پزشکی ۴/ ۳ درصد است. به‌طور متوسط، تعرفه اعمال شده MFN در واردات تجهیزات پزشکی، از میکروسکوپ گرفته تا اسکنر اولتراسونیک و دستگاه تنفس مصنوعی، ۴/ ۳ درصد است. تعداد ۱۹ کشور عضو سازمان تجارت جهانی، تعرفه‌ای برای واردات تجهیزات پزشکی اعمال نکرده و تعرفه نیمی دیگر از اعضای این سازمان هم ۵ درصد یا کمتر از آن است. علاوه بر این سه عضو از اعضای سازمان، برای واردات تجهیزات پزشکی نرخ تعرفه بالاتر از ۱۰ درصد را اعمال کرده‌اند. تجهیزات پزشکی حوزه دیگری است که سازمان تجارت جهانی، در آن به برخی از آزادسازی‌های تجارت دست یافته است. ۸۰ درصد از تجهیزات پزشکی در این گروه، تحت پوشش گسترش توافق‌نامه فناوری اطلاعات (ITA-exp) قرار دارند. توافق‌نامه فناوری اطلاعات، نرخ تعرفه‌ها را حذف و هزینه واردات تجهیزات پزشکی دارای فناوری متمرکز را تا سال ۲۰۲۳ کاهش می‌دهد. میانگین نرخ تعرفه اعمالی MFN برای کلیه کشورهای پذیرنده این توافق‌نامه، برای واردات کلیه تجهیزات پزشکی، ۴/ ۰ درصد بوده و این درحالی است که اعضایی که در این توافق‌نامه شرکت نکرده‌اند، نرخ تعرفه ۱/ ۴ درصدی را اعمال می‌کنند. البته تامین دستگاه‌های تنفس مصنوعی یا ونتیلاتور که در بحران سلامت فعلی، دچار کمبود شده، تحت پوشش موافقت‌نامه ITAو ITA-exp قرار نمی‌گیرد. بنابراین میانگین تعرفه جهانی در این محصول ۳/ ۳ درصد است؛ اما برخی از اعضا نرخ‌های بالاتری را اعمال می‌کنند. در کشورهای آمریکای لاتین، برزیل، آرژانتین و ونزوئلا، نرخ تعرفه واردات برای این کالاها، ۱۴ درصد است. در میان اقتصادهای آسیا نیز نرخ تعرفه هند برای واردات دستگاه تنفس ۱۰ درصد است؛ درحالی‌که برای چین، این نرخ ۴ درصد است. اما تعداد ۶۷ کشور عضو سازمان تجارت جهانی، از جمله اتحادیه اروپا، ایالات‌متحده آمریکا، کره‌جنوبی و سوئیس، معافیت گمرکی برای واردات دستگاه‌های تنفس مصنوعی (تعرفه صفر) اعمال کرده‌اند.

لوازم بیمارستانی و آزمایشگاهی: میانگین نرخ تعرفه MFN اعمال شده برای واردات لوازم پزشکی برای کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی، ۲/ ۶ درصد است که بالاترین میزان در بین دسته‌بندی محصولات پزشکی مورد بررسی در این گزارش است.

محصولات حفاظت فردی: با توجه به توصیه اکید سازمان بهداشت جهانی مبنی بر شست‌وشوی مرتب دست‌ها با صابون و آب و ضدعفونی کردن آنها به‌منظور توقف فعالیت ویروس، میانگین نرخ تعرفه‌های اعمال شده بر واردات این گروه از محصولات -که شامل موارد مربوط به پیشگیری مانند صابون و ضدعفونی‌کننده دست، دستکش و ماسک‌های صورت است- ۵/ ۱۱ درصد، بیش از پنج برابر بیشتر از تعرفه اعمال شده بر داروها در سال ۲۰۱۹ بوده است. تفاوت بین اعضا در اعمال تعرفه در مورد محصولات حفاظت فردی نیز متنوع است. تعداد ۲۹ کشور عضو سازمان تجارت جهانی، متوسط نرخ تعرفه ۵ درصدی یا کمتر را اعمال کرده، اما تعداد ۴۷ عضو نیز متوسط نرخ تعرفه حداقل ۱۵ درصدی برای محصولات حفاظت فردی دارند. متوسط نرخ تعرفه جهانی صابون دست، ۱۷ درصد است. در این محصول، ۷۲ کشور عضو سازمان تجارت جهانی، تعرفه‌ای بیشتر از ۱۵ درصد اعمال می‌کنند. در برخی موارد نرخ این تعرفه‌ها به ۵۰ درصد (جمهوری دومینیکا) یا ۷/ ۵۶ درصد (مصر) هم می‌رسد. همچنین متوسط نرخ تعرفه برای واردات ضدعفونی‌کننده‌های دستی، در بین کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی، ۵ درصد است. چهار عضو این سازمان، نرخ تعرفه‌ای بالاتر از ۱۰ درصد دارند که شامل کشورهای جیبوتی، بنگلادش، تونگا و موریتانی است.

البته تعرفه یک‌سوم از کل اعضای سازمان تجارت جهانی برای ضدعفونی‌کننده‌های دستی در محدوده ۵/ ۲ تا ۵ درصد بوده که این میزان تعرفه به‌طور قابل‌توجهی پایین‌تر از تعرفه واردات صابون است. ماسک صورت یکی دیگر از محصولات مهم حفاظت فردی است که تعرفه اعمالی MFN آن به‌طور متوسط ۱/ ۹ درصد می‌شود. پنج کشور آمریکای لاتین (اکوادور، بولیوی، ونزوئلا، برزیل و آرژانتین) بالاترین نرخ تعرفه را برای واردات ماسک صورت دارند. متوسط تعرفه این کالا در اکوادور ۱۹درصد است و تعرفه واردات برای برخی از انواع محصولات ماسک ۵۵ درصد تعیین شده‌اند.  بولیوی و ونزوئلا دارای نرخ تعرفه ۲۰ درصدی برای کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی هستند؛ درحالی‌که برزیل و آرژانتین نرخ ۱۷ درصد تعرفه دارند. تعداد ۱۵ کشور عضو سازمان نیز تعرفه اعمالی MFN را تا سقف بیش از ۱۵ درصد دارند و تقریبا یک‌سوم از اعضای این سازمان، برای واردات این محصول تعرفه‌هایی بین ۱۰ تا ۱۵ درصد را اعمال می‌کنند. در مورد عینک‌های محافظ و ویزورها (لبه‌ها و پوشش‌های محافظ چشم)، تعداد ۲۳ عضو سازمان تجارت جهانی، معافیت تعرفه گمرکی را اعمال کردند.  همچنین در این محصول، بسیاری از اعضا (۲۹کشور) تعرفه بالاتر از ۱۵ درصد دارند. اکوادور و اردن، بیشترین نرخ تعرفه را برای عینک‌های محافظ (تعرفه ۳۰ درصدی) دارند. تقریبا برای نیمی از اعضای سازمان، این محصول دارای تعرفه است، اما تعرفه آن کمتر یا برابر با ۵/ ۷ درصد است.